Prezentujemy wystawę "Zabytki i dziedzictwo Fromborka". Mamy nadzieję, że stanie się dla Państwa pomocnym przewodnikiem po Fromborku i pozwoli na rozpoczęcie poznawania historii tego miasta. Bogactwo zabytków zmusiło nas do wyboru według nas najciekawszych obiektów. Staraliśmy się także pokazać interesujące miejsca poza samym Wzgórzem Katedralnym.  Zapraszamy do lektury i odwiedzenia Fromborka.

Przesuwaj plansze w lewo lub w prawo.

Plansze automatycznie zmieniają się co minutę.

włącz odtwarzanie głosowe

Diecezja warmińska powstała w wyniku podziału terytorium państwa zakonnego na prowincje kościelne, przeprowadzonego w roku 1243 przez legata papieskiego Wilhelma z Modeny. W ten sposób, oprócz diecezji warmińskiej, powołano jeszcze sambijską i pomezańską.  W każdej z powstałych diecezji przyznano biskupom tylko trzecią część ziemi, dwie trzecie zatrzymał dla siebie zakon krzyżacki. Biskupowi warmińskiemu przypadła środkowo-wschodnia część diecezji obejmująca ziemię Warmów, od których wzięła swoją nazwę. Tak powstała biskupia Warmia. W roku 1251 pierwszy biskup warmiński i legat papieski Anzelm postanowił: „W tej części, z bożej łaski, wzniosę katedrę”. Uczynił to w roku 1260 w Braniewie i powołał tam jednocześnie kapitułę warmińską, która miała zarządzać trzema komornictwami z siedzibami we Fromborku, Olsztynie i Pieniężnie. 

Po piętnastu latach, w roku 1275, podczas powstania Prusów, pierwszy kościół diecezji w Braniewie został doszczętnie spalony. Kolejne miejsce na katedrę zostało wybrane ze względu na walory obronne. Był to ostatni od strony wschodniej, najbardziej stromy spadek Wyżyny Elbląskiej ograniczony biegiem rzek Baudy i Narusy, które wpływały do Zalewu Wiślanego. Pod koniec XIII wieku powstał tu kompleks osadniczy składający się z dwóch, całkowicie od siebie niezależnych, jednostek: zespołu katedralnego na wzgórzu i miasta nad brzegiem Zalewu Wiślanego.

W roku 1320 kapituła warmińska wykupiła wójtostwo i współdecydowała o losach miasta aż do roku 1772.  Nazwę miasta przyjęto od Najświętszej Marii Panny, patronki katedry. Osadnicy niemieccy nazywali je – Frauenburg, a kanonicy warmińscy w swoich dokumentach pisali Castrum Dominae Nostrae – Gród Naszej Pani. W tradycji polskiej miasto nazywano Fromborkiem. Wizerunek Najświętszej Marii Panny znalazł się w herbie miasta. 

Pierwsza wybudowana na fromborskim wzgórzu katedra była drewniana, ale już w 1342 roku wybudowano prezbiterium, a w 1388 roku zakończono budowę obecnej świątyni. Przez kolejne lata otoczano ją murami obronnymi z wieżami i basztami. Od 1448 roku, umieszczony w dzwonnicy nadbudowanej na wieży artyleryjskiej, dzwon wzywał kanoników na narady i modlitwy.  W obrębie murów warowni budowano budynki administracyjne i mieszkalne, między innymi pałac biskupi, dom kustosza, wikariat, kanonie. 

W latach 1466-1772 (w wyniku pokoju toruńskiego) dominium biskupie znajdowało się w granicach Polski. Zarówno warownia katedralna, otaczające ją kanonie zewnętrzne (domy kanoników), jak i miasto często były grabione i niszczone. W spokojniejszych czasach starano się naprawiać zniszczenia, a także remontować zespół katedralny by stawał się coraz piękniejszy. W cieniu katedry rozwijało się miasto u podnóża Wzgórza Katedralnego, którego losy były ściśle związane z losem górującej na horyzoncie świątyni. Miasto nie posiadało murów obronnych i podczas zagrożenia ludność chroniła się za murami warowni. Równocześnie z katedrą wybudowano kościół parafialny  Świętego Mikołaja. Rozwijały się zakłady rzemieślnicze świadczące głównie usługi dla kanoników i służby kościelnej.

Mieszkańcy miasta odczuwali również skutki wojen szwedzkich i regresu, który nastąpił po przyłączeniu miasta do Prus. Pewne ożywienie gospodarcze wiązało się z przeniesieniem stolicy biskupiej do Fromborka w roku 1837. W końcu XIX wieku. Frombork stał się miejscem o charakterze turystyczno-wypoczynkowym, co wiązać należy z uruchomieniem w roku 1899 linii kolejowej. Powstawały hotele, pensjonaty i zakłady gastronomiczne.

Ciekawostkę stanowi fakt, że dopiero w końcu wieku XIX tarasy górny i dolny powiązano w jeden zespół, natomiast w roku 1926 Wzgórze Katedralne i miasto połączone zostały administracyjnie.

Ostatnia wojna szczególnie ciężko doświadczyła miasto. Zabudowa miejska została zniszczona w ok. 80%. Front przetoczył się dolnym tarasem, dlatego Wzgórze Katedralne poniosło mniejsze straty. We Fromborku znajduje się kamień z tablicą upamiętniającą tragiczną ucieczkę ludności cywilnej z Prus Wschodnich przez Zalew Wiślany.  Po wojnie miasteczko zaczęło przyjmować nowych mieszkańców. Przeważali wśród nich wysiedleńcy ze wschodnich kresów II Rzeczpospolitej,  a także osadnicy z Mazowsza i Lubelszczyzny. Frombork przestał być  miastem, a prawa miejskie odzyskał dopiero w roku 1959. W roku 1948 rozpoczęło działalność Muzeum Mikołaja Kopernika. Pod koniec lat sześćdziesiątych rozpoczęto odbudowę Fromborka („Operacja 1001 Frombork”). Przygotowano obchody pięćsetnej rocznicy urodzin Mikołaja Kopernika, który jako kanonik kapituły warmińskiej żył i pracował na Wzgórzu Katedralnym niemal nieprzerwanie od roku 1510 do śmierci w maju 1543 roku. Tu opracował swoje dzieło "De revolutionibus".

WARMIŃSKA KAPITUŁA KATEDRALNA Kapituła katedralna stanowiła korporację duchowną i instytucję publiczną. Była partnerem w zarządzaniu Warmią. Biskup Anzelm postanowił, że "kanoników będzie szesnastu i będą w tym kościele wiecznie służyli Panu w modlitwach chórowych". Każdy z kanoników miał w katedrze swój ołtarz, przy którym sprawował liturgię i o który był zobowiązany dbać. Służba Boża miała trwać w ciągu dnia oraz w nocy, a kanonicy mieli obowiązek rezydencji przy katedrze, uczestnictwa w posiedzeniach. Co roku kapituła zatwierdzała kalendarz dni liturgicznych. 

Skład kapituły był międzynarodowy. Wśród kanoników przeważali mieszczanie, ale przede wszystkim dbano o to, żeby godność kanonika warmińskiego zdobywali ludzie wykształceni. Wielu kanoników miało za sobą studia uniwersyteckie na różnych uczelniach europejskich i tytuły doktorów. Często kanonicy kształcili się na koszt kapituły. Wśród nich najsławniejszy mieszkaniec Fromborka - kanonik Mikołaj Kopernik. 

Skład kapituły był międzynarodowy. Wśród kanoników przeważali mieszczanie, ale przede wszystkim dbano o to, żeby godność kanonika warmińskiego zdobywali ludzie wykształceni. Wielu kanoników miało za sobą studia uniwersyteckie na różnych uczelniach europejskich i tytuły doktorów. Często kanonicy kształcili się na koszt kapituły. Wśród nich najsławniejszy mieszkaniec Fromborka - kanonik Mikołaj Kopernik. 

Istniejąca bazylika archikatedralna pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i Świętego Andrzeja budowana była w dwóch etapach. W latach 1330-42 powstało prezbiterium, a korpus został ukończony w roku 1388. Z 1391 roku pochodzi pierwsza wzmianka o budowie obwarowań wzgórza katedralnego. W czasie wojny trzynastoletniej katedra i jej wystrój zostały zniszczone i sprofanowane przez czeskich najemników. W 1466 roku, na mocy postanowień II pokoju toruńskiego, Warmia włączona została do Korony Polskiej. W 1526 roku biskup Maurycy Ferber przeniósł na stałe siedzibę biskupią do znajdującego się już w obrębie murów domu biskupiego. W 1626 roku Frombork został zdobyty przez wojska szwedzkie króla Gustawa Adolfa, a wyposażenie katedry stało się łupem wojennym. Dlatego większość obecnego wyposażenia reprezentuje barok, a zawdzięczamy je kanonikom i biskupom, którzy urządzali katedrę po grabieżach Szwedów.

POLIPTYK FROMBORSKI Z wcześniejszego wyposażenia pozostał dawny późnogotycki ołtarz główny. W drugiej połowie XV wieku biskup Mikołaj Tungen postanowił ufundować do katedry okazały ołtarz, który zamówił w Toruniu. Prace przeciągnęły się na tyle, że ołtarz ukończono dopiero za czasów kolejnego biskupa - Łukasza Watzenrode (wuja Mikołaja Kopernika), w 1504 roku. Konsekracja odbyła się w 1509 roku.  Ołtarz jest rzeźbiony w części środkowej i na awersach skrzydeł wewnętrznych. Rewersy tych skrzydeł i obie strony skrzydeł zewnętrznych zawierają malowane obrazy ze scenami męki Chrystusa wykonane według wzorów graficznych Martina Schongauera i Albrechta Dürera. W części środkowej (retabulum) umieszczona jest duża pełnoplastyczna rzeźba Najświętszej Maryi Panny z Dzieciątkiem. 

Maryja przedstawiona została w typie Dziewicy Apokaliptycznej (w wizji Świętego Jana - niewiasta w koronie z dwunastu gwiazd, obleczona w słońce i z księżycem stóp). Po obu jej bokach znajdują się rzeźbione postaci Ojców Kościoła. Awersy skrzydeł wewnętrznych posiadają wnęki, w których znajdują się rzeźbione sceny z życia Maryi. Hermy w predelli wykonano wtórnie w roku 1907 w ramach przeprowadzonej wówczas konserwacji ołtarza. 

W łuku tęczowym zawieszony jest gotycki krucyfiks datowany na 1510 rok. 16 istniejących wcześniej ołtarzy kanonickich zostało po zniszczeniach dokonanych przez Szwedów zastąpionych nowymi barokowymi. Postanowiono także zastąpić ówczesny ołtarz główny (poliptyk fromborski) nowym, zgodnym z gustem epoki. Umieszczony w prezbiterium ołtarz główny ufundowany został przez biskupa Adama Stanisława Grabowskiego, z wcześniejszych legatów kanoników Szymona Aleksego Tretera i Franciszka Fahla. Wykonany został według projektu Franciszka Placidiego przez zespół rzeźbiarzy w Dębniku – Franciszka Bielawskiego, Jana Cekierę, Tomasza Góreckiego i Andrzeja Formańskiego. Część główna ołtarza gotowa była w roku 1750, natomiast ołtarzyki boczne wykonano po roku 1752. W tym samym czasie Jan Jerzy Meissner z Gdańska przyozdobił ołtarz rzeźbą  i ornamentyką. 

Ołtarz główny został wykonany z trzech rodzajów marmuru, a rzeźby są drewniane. W polu środkowym ołtarza głównego znajduje się duży, półkoliście zwieńczony obraz z przedstawieniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, wzorowany na schemacie kompozycyjnym dzieł Giambattisty Piazzetta i Sebastiana Ricci. W zwieńczeniu umieszczono owalny obraz przedstawiający Świętego Andrzeja. Oba obrazy są dziełem Stefana Torellego z Drezna.

Główne wejście do katedry prowadzi przez kruchtę zachodnią  przez ostrołukowy, kamienny portal w elewacji frontowej kruchty. Portal wykonano z wapienia gotlandzkiego, w części ze sztucznego kamienia oraz płytek terakotowych. Portal powstał przed rokiem 1388. Zdobiony jest bogato wyobrażeniami animalistycznymi i ornamentem roślinnym. W części kapitelowej znajdują się rzeźbione przedstawienia walki lwów z bazyliszkami. Łuk archiwolty pokrywa dekoracja z winorośli i palmet, wśród których znajdują się walczące personifikacje zła. To przedstawienie ma na celu informowanie wstępujących do świątyni o jej niedostępności dla sił nieczystych. 

Wejście z kruchty zachodniej do korpusu katedry otwiera się na nawę główną przez ostrołukowy portal wykonany po roku 1388 z takiego samego kamienia jak portal zewnętrzny. Ościeża portalu dekorowane są w partii cokołu sześcioma pionowymi pasami ornamentu maswerkowego. Od ostrołukowej archiwolty cokół oddzielono wąską przepaską kapitelową, wypełnioną rzeźbionymi męskimi głowami (przypuszczalnie są to głowy przedstawicieli różnych stanów). Uskoki archiwolty ozdobiono rzeźbionymi przedstawieniami Panien Głupich i Mądrych, aniołów, proroków i apostołów. Łączy je głowa Chrystusa, który jest Bramą do nieba. Pole tympanonu pokryto maswerkową rozetą. Kompozycję archiwolty zamykają usadowione na jej zewnętrznej listwie figury pełzających smoków, gryfów i bazyliszków. 

PŁYTY NAGROBNE I EPITAFIA 

W katedrze zachowało się 129 płyt nagrobnych, z których najstarsze pochodzą z XIV wieku. Znajdują się tu liczne epitafia, z których najcenniejszym jest epitafium kanonika Boreschowa. Dzieło to powstało około roku 1425, a poprzez swoją formę stanowi unikalny obiekt na tych terenach. Można doszukiwać się w nim wpływów średniowiecznego malarstwa niemieckiego, niderlandzkiego, czeskiego i włoskiego. Bartłomiej Boreschow składa hołd Dzieciątku i Matce Bożej. Klęczy u stóp Madonny, za nim wstawia się Święta Maria Magdalena. Postać kanonika przedstawiona została w mniejszej niż pozostali uczestnicy sceny skali, co pokazuje charakterystyczne dla średniowiecza hierarchiczne i idealistyczne przedstawianie postaci.

Do korpusu katedry od strony południowej przylegają dwie kaplice. Kaplicę Świętego Jerzego dobudowano zapewne jeszcze przed rokiem 1500. Od roku 1639 zwana jest również kaplicą polską. Stało się tak z powodu wygłaszania w niej kazań w języku polskim na mocy postanowienia biskupa Mikołaja Szyszkowskiego. Kaplica Zbawiciela oraz Świętego Teodora z Amazji i innych świętych powstała w latach 1732-35, a dobudowanie jej do południowej elewacji głównego korpusu katedry znacznie zmieniło pierwotny charakter średniowiecznego założenia. Zwana jest kaplicą Szembeka od nazwiska fundatora. Wzorem dla tej budowli była renesansowa grobowa Kaplica Zygmuntowska w Krakowie. Znajdujący się w kaplicy ołtarz z pierwszej połowy XVIII wieku stanowi doskonałą całość z pozostałym wystrojem kaplicy. 

Na wyposażenie kaplicy sprowadzono liczne relikwie, między innymi Świętego Teodora. Pod posadzką kaplicy znajduje się krypta, w której pochowany został fundator oraz rezydujący we Fromborku biskupi: Andrzej Stanisław Hatten, Józef Ambroży Geritz, Andrzej Thiel, Augustyn Bludau, a także kanonik Aleksy Ossoliński. Polichromia wnętrza kaplicy jest późnobarokowa, iluzjonistyczna. Wykonana została po roku 1735 przez Macieja Meyera z Lidzbarka Warmińskiego. Pilastry, fryzy i płyciny ścian pokrywa polichromia dekoracyjna w formie marmoryzacji i regencyjnej ornamentyki. Między pilastrami są malowane popiersia świętych, których relikwie znajdują się w kaplicy. W przyłuczach wnęk widnieją personifikacje cnót teologicznych. Od strony wewnętrznej, nad wejściem do kaplicy znajduje się namalowane widzenie Świętego Teodora  z Amazji. W kopule przedstawiono adorację Świętej Trójcy przez Wszystkich Świętych i starotestamentowe postaci. 

Architektoniczna kompozycja portalu zawiera personifikację Męczeństwa i Wiary oraz monogram Chrystusa z aniołkami. Namalowana została po roku 1735 przez Rogawskiego, malarza warmińskiego. Piękna krata jest dziełem Jana i Krzysztofa Schwartzów z Reszla.

W kopule przedstawiono adorację Świętej Trójcy przez Wszystkich Świętych i starotestamentowe postaci. Architektoniczna kompozycja portalu zawiera personifikację Męczeństwa i Wiary oraz monogram Chrystusa z aniołkami. Namalowana została po roku 1735 przez Rogawskiego, malarza warmińskiego. Piękna krata jest dziełem Jana i Krzysztofa Schwartzów z Reszla. W retabulum umieszczono współczesny mu obraz przedstawiający Chrystusa Zwycięskiego, adorowanego przez Wszystkich Świętych z patronami biskupa Szembeka na pierwszym planie. Na sarkofagowej mensie ołtarzowej umieszczono wielki relikwiarz w formie trumny. W ramie obrazu, jak również  w trumnie i w mensie ołtarzowej, znajdują się zagłębione, oszklone skrzynki na relikwie, których srebrne, repusowane i zdobione regencyjnym ornamentem ramy są dziełem olsztyńskiego złotnika, Jana Krzysztofa Geese. Jest on także autorem dwudziestu innych relikwiarzy ołtarzowych drewnianych wykonanych w latach 1730-38.

ORGANY 

Doskonale brzmiący instrument fromborski budzi wiele emocji wśród słuchaczy i wykonawców koncertów. Jego historia zaczyna się w 1683 roku, gdy biskup Michał Radziejowski powierzył wybudowanie nowych organów znakomitemu mistrzowi z Gdańska Danielowi Nitrowskiemu. Empora wraz z szafami i barokowym prospektem zachowały się do dziś. Organy te posiadały 27 głosów, trakturę mechaniczną i wiatrownice tonowo-zasuwowe. Dyspozycja rozlokowana na trzy sekcje: manuał główny, pozytyw i sekcja pedałowa. Instrument przetrwał do 1934 roku. Wówczas nad wysłużonym już instrumentem powierzono prace renowacyjne firmie Kempera z Lubeki. Organmistrz zdecydował się jednak na budowę nowych organów o trakturze elektropneumatycznej z wiatrownicami systemu woreczkowo-wentylowego, zachowując jednocześnie zabytkowe szafy z prospektem. Organy Kempera okazały się znacznie większe od instrumentu Nitrowskiego.  

Posiadały 43 głosy rozmieszczone także poza szafą organową  ze względu na znaczne ograniczenia przestrzenne. Stół gry połączono elektrycznie z organami i umieszczono go na posadzce katedry. W tym czasie Kemper wybudował również 13-głosowe organy chórowe, również połączone elektrycznie ze stołem gry wspólnym dla obu instrumentów.  W czasie II wojny światowej organy fromborskie zostały zniszczone w ok. 60%. W 1946 roku opiekę nad katedrą fromborską przejęli księża salezjanie.  W 1960 roku ksiądz Józef Sianko, salezjanin, metodą  gospodarczą doprowadził oba instrumenty katedralne do stanu używalności. Z czasem uzupełniono brakujące głosy. Pracowały nad tym firmy: Truszczyńskiego, Sobiechowskiego i Biernackiego, a organistą był wówczas we Fromborku Jerzy Piaskowski, który bardzo angażował się w odbudowę i remonty organów.

W 1946 roku opiekę nad katedrą fromborską przejęli księża salezjanie.  W 1960 roku ksiądz Józef Sianko, salezjanin, metodą  gospodarczą doprowadził oba instrumenty katedralne do stanu używalności. Z czasem uzupełniono brakujące głosy. Pracowały nad tym firmy: Truszczyńskiego, Sobiechowskiego i Biernackiego, a organistą był wówczas we Fromborku Jerzy Piaskowski, który bardzo angażował się w odbudowę i remonty organów. Pod koniec lat siedemdziesiątych XX wieku pod nadzorem i według projektu profesora Jana Jargonia firma Kamińskich z Warszawy dokonała przeszeregowania dyspozycji. Niektóre głosy wymieniono na inne, wykonane z wartościowszych materiałów. W tym czasie firma Kamińskich dobudowała do organów głównych dodatkową sekcję Brustwerku o 7 głosach, sterowaną IV manuałem oraz dzwony  rurowe sterowane III manuałem. Organy chórowe zostały powiększone z 13 do 16 głosów.

Obecnie fromborskie organy posiadają 66 głosów, dzięki czemu zachwycają słuchaczy dostojnym, szlachetnym brzmieniem i różnorodnością barw dźwiękowych, a uniwersalna dyspozycja głosów pozwala na wykonywanie z wielkim powodzeniem bardzo szerokiego wachlarza repertuarowego. 

W katedrze we Fromborku pod sklepieniem prezbiterium znajduje się tiara papieska. W ten sposób upamiętniony został przez kapitułę katedralną  Eneasz Sylwiusz Piccolomini – biskup warmiński, który w roku 1458 został wybrany papieżem i przyjął imię Pius II. Kapituła zadbała także by powiesić kapelusze kardynalskie upamiętniające tych biskupów warmińskich i kanoników katedralnych, którzy dostąpili godności kardynała. Należą do nich: Stanisław Hozjusz (1504–1579),  Andrzej Batory (1563-1599), Jan Albert Waza (1612-1634), Michał Stefan Radziejowski (1645-1705), Christian August von Sachsen-Zeitz (1666-1725) Philipp Krementz (1819-1899), Józef Glemp (1929-2013) oraz Henryk Gulbinowicz (1923-). Tiara i kapelusze kardynalskie znajdowały się tu z pewnością w pierwszej połowie XIX wieku. 

Warownia katedralna obejmuje obszar o wymiarach 163 x 80 metrów. Teren warowni jest otoczony murami obronnymi z wieżami i basztami. W części północno-wschodniej wybudowano kościół katedralny, a przy murach umieszczono budynki administracyjne i pałac biskupi. Od strony południowej warownię chroniła niegdyś szeroka fosa, która istniała do roku 1843. W drugiej połowie XIV wieku, wznosząc korpus katedry zniwelowano teren i zaczęto wznosić kolejne obiekty. Najpierw wybudowano wieżę w północno-zachodniej części, o kwadratowej podstawie, znaną dziś jako Wieża Kopernika. Wkrótce przed rokiem 1400 powstał północny odcinek muru wraz z furtą północną (obecnie przylega do niego barokowa kanonia pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny) oraz cały odcinek kurtyny zachodniej łącznie z Bramą Mniejszą zachodnią (tak zwana Porta Minor). Następnie, na początku XV wieku, wykonano basztę kustodii oraz brakujące odcinki muru północnego, które zakończono podobną basztą.

W trzeciej kolejności wzniesiono mur południowy wraz z bramą główną (tak zwanej Porta Maior) i basztę południowo-zachodnią. W roku 1488 zakończono posadowieniem dzwonnicy budowę ogromnej ośmiobocznej wieży artyleryjskiej (Magna turis), Wieży Wielkiej. Ponieważ pierwsza wieża dzwonna okazała się nietrwała, w  latach 1863-1865, z inicjatywy biskupa Radziejowskiego, kapituła wzniosła  istniejącą  w obecnym kształcie dzwonnicę (Wieża Radziejowskiego). Na przedłużeniu murów w kierunku Bramy Południowej zbudowano Basztę Prochową o rzucie w kształcie podkowy. Za czasów biskupa Maurycego Ferbera, w roku 1536, zmodernizowano mury obronne wznosząc przed bramą południową barbakan, a na wschodzie okrągłą basteję zwaną Basztą Ferbera. Można dostrzec na niej płytę z piaskowca z herbem biskupa. Barbakan rozebrano już w roku 1853. W roku 1562 do Bramy Południowej od strony dziedzińca dobudowano budynek kanonii Dominae Nostre Maioris ad portam maioris.

Mimo wielu zniszczeń wojennych i prac prowadzonych przy odbudowie, zespół katedralny zachował swój pierwotny średniowieczny układ. Przetrwał stojący do dziś kapitularz zbudowany zapewne około połowy XIV wieku. Przebudowywany w roku 1727 uzyskał obecną formę architektoniczną. Od roku 1526 pałac rozbudowany przez biskupa Ferbera stał się rezydencją biskupią. Po zniszczeniach odbudowywany był przez kolejnych biskupów, aż w roku 1841-2 zaadoptowano go na biura kurii diecezjalnej. Kuria mieściła się tu do roku 1945, a po II wojnie światowej pałac odbudowany przez ówczesne władze państwowe został przeznaczony na siedzibę Muzeum Mikołaja Kopernika.

Na Wzgórzu Katedralnym zachowały się obecnie jeszcze: gotycko-renesansowy Dom Kustosza powiązany z półcylindryczną basztą zwaną Basztą Kustodii, który został wzniesiony w latach 1512-17, a gruntownie przebudowany około 1600 roku; oparta na murze północnym kanonia Najświętszej Maryi Panny Wniebowziętej (ad cornu S. Ewangelii), którą wybudowano na miejscu starszej budowli zachowując dawne piwnice w części północno-zachodniej (ostateczny kształt budynek uzyskał w 1713 roku) i Nowy Wikariat zbudowany w latach 1722-32 z fundacji biskupa Teodora Potockiego.

O kanoniach, czyli domach kanoników, po raz pierwszy wspomina dokument lokacyjny miasta z 1310 roku. Stały one na zachodnim wzgórzu,  a z warownią katedralną łączył je drewniany most przerzucony nad parowem. Wytyczono już wówczas linię zabudowy, chociaż nie wszystkie parcele zagospodarowano. Działki kształtem zostały dopasowane do konfiguracji terenu. Oprócz głównego budynku mieszkalnego stały na nich domy dla służby, letnie kuchnie, piwniczki i inne zabudowania  gospodarcze. Początkowo cała zabudowa była drewniana, jednak już w pierwszych latach XV wieku zaczynają się pojawiać budynki o konstrukcji szkieletowej (tal zwany mur pruski), a od wieku XVI już prawie wszystkie budynki mieszkalne były murowane. Z czasem zaczęto również  zagospodarowywać teren po południowej i wschodniej stronie zespołu katedralnego. W 1616 roku wymienia się 17 kanonii. Domy te były często grabione i niszczone.

W roku 1772, po pierwszym rozbiorze Polski, dobra kapitulne zostały w całości przejęte przez skarb pruski, a kanonikom wolno było jedynie dzierżawić swoje dotychczasowe posesje. Stan budynków znacznie się pogorszył i niektóre zostały rozebrane. W 1813 roku kanonie stanowiły mieszkania dla pracowników Gimnazjum Hozjanum i kanoników. Po 1837 roku wraz z budową nowego pałacu biskupiego (na miejscu nieistniejących już wtedy kanonii Świętego Jana Nepomucena i Świętego Andrzeja) wyremontowano wszystkie istniejące jeszcze kanonie.

Stan budynków znacznie się pogorszył i niektóre zostały rozebrane. W 1813 roku kanonie stanowiły mieszkania dla pracowników Gimnazjum Hozjanum i kanoników. Po 1837 roku wraz z budową nowego pałacu biskupiego (na miejscu nieistniejących już wtedy kanonii Świętego Jana Nepomucena i Świętego Andrzeja) wyremontowano wszystkie istniejące jeszcze kanonie. W 1945 roku w trakcie działań wojennych zniszczone zostały kanonie Świętego Ludwika i Świętego Józefa. W 1946 roku trzy kanonie po stronie zachodniej wzgórza przejął Katolicki Uniwersytet Lubelski. W 1956 roku kanonie przeszły na Skarb Państwa i zarządzane były przez władze gminne. W 1968 roku odbudowano na cele mieszkalne kanonię pod patronatem Świętego Ludwika. W części tego budynku zachowały się średniowieczne ceglane piwnice. Kanonia Świętego Pawła do lat 70-tych służyła celom mieszkalnym, a obecnie nie jest użytkowana. 

Kanonia pod wewaniem Świętego Stanisława Kostki. W tym miejscu istniała kanonia już w roku 1439, ale pod innym patronatem. W latach 1510-43 należała do Mikołaja Kopernika. Z tego czasu zachowały się jedynie części piwnic, na których w roku 1565 zbudowano nowy, większy budynek. Swój obecny kształt kanonia zawdzięcza rozbudowie sprzed 1703 roku.

Kanonia pod patronatem Świętego Michała Archanioła wzmiankowana była po raz pierwszy w tym miejscu w roku 1526. Zbudowana została na fundamentach XV-wiecznej oficyny zdewastowanej na przełomie wieków XVI i XVII. Istniejąca obecnie zawdzięcza swój kształt głównie kanonikowi Łukaszowi Górnickiemu, który wzniósł ją  po roku 1632.

Kanonia pod patronatem Świętego Piotra. Wzmiankowana jest jako istniejąca na tym miejscu już w roku 1544. Znajdujący się obecnie budynek kanonii wzniósł na starych fundamentach kanonik Piotr Ruggieri w latach 1719-39. W pierwszej połowie wieku XIX i w początkach wieku XX kanonię tę znacznie przebudowano.

Kanonia pod wezwaniem Świętego Ignacego wzmiankowana jest w roku 1544. W XVIII wieku zajmowana była przez biskupów sufraganów: Jana Franciszka Kurdwanowskiego i Józefa Szembeka. Najwcześniejsza wzmianka na temat przebudowy stojącej w tym miejscu gotyckiej kanonii pochodzi z roku 1680. Do naszych czasów przetrwał stan po przebudowie z około 1758 roku.

Kanonia pod wezwaniem Najświętszej Panny Marii Wniebowziętej (poza murami) wzmiankowana była w roku 1545 jako od dawna stojąca na tym miejscu. Była niszczona w czasie wojen szwedzkich i odbudowywana. W roku 1865 zrujnowaną już i od dawna nieużytkowaną kanonię rozebrano, a na wcześniejszych fundamentach wzniesiono obecny neogotycki budynek według projektu inspektora budowlanego z Braniewa, Augusta Bertrama. 

Kanonia pod wezwaniem Świętego Pawła Apostoła jest najdalej wysunięta na południe. Jej istnienie w roku 1310 jest potwierdzone źródłowo. W roku 1547 zamieszkiwał ją kanonik Stanisław Hozjusz, późniejszy biskup warmiński i kardynał. W roku 1748 budynek kanonii użytkował czasowo biskup Ignacy Krasicki, znany poeta Oświecenia. Zachowana w kształcie z około połowy wieku XVII. Posadowiona jest na dwupoziomowych sklepionych kolebkowo piwnicach.

O budowie nowego pałacu biskupiego myślał już biskup Andrzej Stanisław Hatten-Hattyński, ale budynek powstał w latach 1844-45 w okresie rządów biskupa Józefa Ambrożego Geritza. Pałac wybudowano w miejscu, gdzie wcześniej mieściły się dwie kanonie: kanonia Świętego Andrzeja i Świętego Jana Nepomucena według projektu braniewskiego inspektora budowlanego - Augusta Bertrama. Pracami kierował mistrz budowlany Dominski. Budynek wzniesiono z cegły na planie prostokąta,  w stylu neogotyckim. Zyskał oszczędną w detalu elewację od strony zachodniej, dwukondygnacyjną bryłę, wysoką piwnicę i dwuspadowy dach. W centrum usytuowano sień i klatkę schodową wiodącą na piętro mieszczące główne pomieszczenia reprezentacyjne - ozdobione boazerią, tapetami, dekoracyjnymi piecami i witrażowymi oknami. Na parterze umieszczono pomieszczenia mieszkalne  i kaplicę biskupią o wystroju neogotyckim. Od strony wschodniej zaprojektowano również rozległy park.

Od strony wschodniej zaprojektowano również rozległy park.  Projekt ogrodu - autorstwa Hummlera z Elbląga - zrealizowano w roku 1846, komponując założenie ozdobione kwiatami, krzewami i egzotycznymi gatunkami roślin. Ogród tworzył z bryłą pałacu odrębną przestrzeń nawiązując do zewnętrznych fromborskich kanonii, które również posiadały własne ogrody.

Dodatkowo na podwórzu, w pobliżu pałacu wybudowano stajnię. Wyposażanie pałacu w meble i dekoracje ukończono w 1850 roku. 15 października 1850 roku biskup Geritz poświęcił pałacową kaplicę i odprawił w niej pierwszą mszę świętą. W  roku 1894 przed bramą wjazdową ustawiono neogotycką, kamienną kapliczkę Świętego Józefa. Stanowi hołd złożony biskupowi Józefowi Ambrożemu Geritzowi, budowniczemu nowej siedziby biskupiej, przez biskupa Andrzeja Thiela. Od roku 1945 nowy pałac biskupi pełnił funkcję katedralnej plebanii, a obecnie jego pierwsze, reprezentacyjne piętro przeobrażono w przestrzeń muzealną, prezentującą sylwetki biskupów mieszkających tu do 1945 roku.  

PIECE  Ozdobą reprezentacyjnych sal pałacu biskupiego jest zespół pieców tzw. berlińskich, z fabryki Tobiasa Christopha Feilnera w Berlinie (Die Thonwarenfabrik Tobias Christoph Feilner), obejmujący dziewięć biało szkliwionych pieców. Autorami projektów, tych unikalnych dziś urządzeń grzewczych, są ważne postaci niemieckiej architektury tego czasu: Friedrich August Stüler, Karl Friedrich Schinkel, Justus Heinrich Molthan.

OSZKLENIE WITRAŻOWE OKIEN

W dwudziestu  oknach pierwszego piętra zachowała się oryginalna dębowa, neogotycka stolarka okienna oraz unikalny w skali kraju, zespół oszkleń obejmujący wypełnienie witrażowe osiemnastu maswerkowych nadświetli. W nadświetlach okien  refektarza  zachowały się  niewielkie fragmenty dawnego oszklenia, z których wnioskować można, że pierwotnie były tu  bezbarwne szkła, ze szlifowaną dekoracją roślinną, osadzone  w drewnianych szprosach. W oknach pozostałych pomieszczeń reprezentacyjnych (w 18 naświetlach) ocalało przeszklenie z barwnych szkieł powłokowych, szlifowane w ozdobne ornamenty roślinne, osadzone w armaturze żeliwnej.

Istnienie kanału jest świadectwem wiedzy i umiejętności średniowiecznych mistrzów budowlanych. Kanał powstał, aby zapewnić miastu wodę pitną. Siłę spadku wody wykorzystywano też do napędzania m.in. młyna i garbarni. Stanowił sztuczny przekop  kierujący wodę z rzeki Baudy do Fromborka. Zwany był też Małą Baudą. Jego początek zlokalizowano  w pobliżu wsi Bogdany. Zbudowano tam zaporę  i jazy. Poziom wody regulowano za pomocą śluz. Długość kanału wynosiła prawie 5 km. We Fromborku kanał przebiegał u podnóża Wzgórza Katedralnego, potem skręcał w kierunku portu i wpływał  do Zalewu Wiślanego. Wodę pitną czerpano wprost  z kanału.

Kanał był unikatem w skali europejskiej, a Frombork był dzięki niemu swego czasu przodującym miastem w dziedzinie techniki wodociągowej. 

W XIV wieku na fundamentach dawnej strażnicy (albo bramy) nad kanałem zbudowano młyn.   Zachowaną do dziś wieżę wodną wybudowano  w 1571 roku. W jej wnętrzu umieszczono urządzenia czerpakowe napędzane wodą. Był to drugi w kolejności wodociąg tego typu w Europie. 

Mechanizm czerpakowy podnosił wodę na znaczną wysokość, z której rozprowadzana była systemem rur, aby zaopatrzyć Wzgórze Katedralne. 

Twórcą nowoczesnego wówczas dźwigu wodnego (zwanego również paternosterem) był Walenty Hendel, rurmistrz z Wrocławia.

W związku z brakiem konserwacji wodociąg przestał działać w roku 1778. W początkach XIX wieku zdemontowano pozostałości  dawnego wodociągu i ponownie urządzono młyn. Zarówno młyn, jak i kanał zostały w 1945 roku zdewastowane. Urządzenia (jaz, śluzy, stawidła) zniszczono w latach 50. i 60. XX w. W czasie przygotowań do obchodów kopernikowskich zasypano część kanału biegnącą przez miasto.

W ramach akcji harcerskiej Operacja 1001 Frombork odbudowano wieżę wodną i umieszczono na niej dostrzegalnię astronomiczną. Od 1997 roku wieża jest w rękach prywatnych i pełni rolę wieży widokowej. W pomieszczeniu na szczycie wieży można obejrzeć prezentację pokazującą działanie wieży wodnej. Z wieży rozciąga się przepiękny widok na Wzgórze Katedralne.

Średniowieczny Szpital Świętego Ducha to obok katedry i wieży wodnej najważniejszy, ale także najbardziej oryginalny zabytek Fromborka, pamiętający czasy Mikołaja Kopernika. Szpital ufundowała w wieku XV kapituła fromborska. Budynek wzbogaca połączona z nim kaplica Świętej Anny,  w której zachował się interesujący fresk przedstawiający Sąd Ostateczny. W kolejnych stuleciach szpital rozbudowywano tworząc interesujący obiekt architektoniczny, ozdobiony wieżyczką, a także posiadający zachowane do dnia dzisiejszego zabytkowe piece grzewcze - hypocaustum (podobne piece znajdują się na zamku w Malborku). W latach 1507-19 szpital czasowo prowadzony był przez zakon antonitów. 

Istniejący do dzisiaj budynek pochodzi z  roku 1686. Korpus szpitala sprawia wrażenie budowli sakralnej. Usytuowana na osi szpitala kaplica jeszcze je potęguje, gdyż przypomina prezbiterium. Zasadniczą część szpitala tworzyła sala pośrodku budowli. Pełniła kiedyś funkcję jadalni, infirmerii i miejsca wspólnych modłów. Hospitaliści zajmowali dwanaście cel, usytuowanych po jej obu  stronach. Skromne detale architektoniczne na elewacjach pochodzą głównie z końca XVII wieku.  Obecnie jest to jedyny taki w Polsce dawny szpital, który pełni rolę muzeum historii medycyny. Zgromadzono tu bogate zbiory zabytków i dzieł sztuki prezentujących nowożytną anatomię, położnictwo, chirurgię  i aptekarstwo.  W Szpitalu można zobaczyć między innymi rzadkie starodruki medyczne, zabytkowe protezy, interesujące narzędzia chirurgiczne, niezwykle cenne aptekarskie naczynia - w tym pięknie malowane majolikowe dzbany i albarella z Italii i Holandii. 

W dalszej części ogrodu znajduje się kaplica Świętego Jerzego wzniesiona z cegły po roku 1826, po rozebraniu istniejącego tutaj wcześniej leprozorium (zamkniętego zakładu leczniczego dla chorych na trąd). Budynek leprozorium wzmiankowany był w roku 1379, a od wieku XV był użytkowany jako miejski przytułek. 

Parafia fromborska została erygowana przed rokiem 1278. Pierwsze wzmianki o tutejszym proboszczu pochodzą z roku 1304. Rok później można znaleźć informację o istnieniu kościoła parafialnego. Była to budowla wcześniejsza, prawdopodobnie o konstrukcji szachulcowej. W 1310 fromborski proboszcz o imieniu Piotr spisał dokument o nadaniu praw miejskich. Istniejący kościół powstawał razem z katedrą. Od początku posiadał wolnostojącą dzwonnicę, usytuowaną na terenie przykościelnego cmentarza. Obecna wzniesiona jest w roku 1703 na fundamentach XIV-wiecznej. Kościół spalony był w czasie wojny polsko-krzyżackiej w 1414 roku i odbudowany. Kolejne zniszczenia przyniósł rok 1461, a ledwie usunięto ich skutki, kolejne szkody kościół poniósł  w roku 1520, 1574 i 1582.

W roku 1680 został spalony, ale w latach 1691-94 odbudował go proboszcz Jan Kazimierz Hoffman. Zmieniona została konstrukcja dachu i pokrycie. Stropy drewniane zostały zastąpione sklepieniami krzyżowymi. Przebudowano ścianę południową i szczyty. Dobudowano kruchtę zachodnią. 

Kolejne remonty miały miejsce w roku 1860 oraz w latach 1935-37. W roku 1945 kościół został spalony i od tego czasu popadał w ruinę. Dzwonnica została pozbawiona dzwonów. Po pożarze z dawnego wyposażenia pozostało niewiele elementów. Obecnie w muzeum w Lüneburgu znajduje się lichtarz maryjny pochodzący z tego kościoła. W latach sześćdziesiątych XX w. ważyły się losy kościoła. Władze administracyjne i polityczne dążyły do rozebrania budowli. Wojewódzki konserwator zabytków w Olsztynie zaproponował adaptację ruin kościelnych na cel służący miastu. Wówczas postanowiono wykorzystać mury, zadaszyć obiekt i ulokować w nim miejską kotłownię. Pomysł został zrealizowany w latach 1972-73. Nowy dwuspadowy dach oparto na stalowej konstrukcji w roku 1972. Pokryto go dachówką. Na kalenicy, w miejscu dawnej sygnaturki, wyprowadzono komin kotłowni.

Kościół usytuowany jest pośrodku dawnego cmentarza. Założony na planie prostokąta, bez wyodrębnionego prezbiterium. Nie jest orientowany. Od strony zachodniej znajduje się kruchta dobudowana w XVII wieku. Otwory okienne są ostrołukowe, a do 1691 roku posiadały maswerkową dekorację. W ścianie południowej okno flankowane smukłymi, ostrołukowymi blendami. Gotyckie portale pochodzą sprzed połowy XIV wieku i posiadają trójuskokowe ościeża. Na elewacjach kościoła można dostrzec różne układy cegieł (wedyjski, gotycki, z zendrówką układaną w romby oraz układ blokowy). Nad zakrystiami XIV-wieczne schodkowe półszczyty. Naroża korpusu wsparte są przez ukośne skarpy. Przy murze cmentarnym przed południową elewacją kościoła znajdowała się figura Świetego Jana Nepomucena z około 1750 roku. Obecnie przechowywana jest w Szpitalu Świętego Ducha.

Na północ od wieży wodnej znajduje się murowana ceglana wieża. Prawdopodobnie pełniła kiedyś funkcje obronne. Możliwe, że służyła także jako latarnia morska. Jej pozostałości odsłonięto w 1964 przy rozbiórce domu mieszkalnego. Zbudowana została na planie kwadratu z wejściem od strony wschodniej. Pod koniec XX wieku nadbudowano ją kilkoma kondygnacjami, przykryto ceramicznym dachem namiotowym. Z dawnej zabudowy miejskiej niewiele pozostało. Domy, które ocalały z II wojny światowej pochodzą najczęściej z XIX wieku. Tylko nieliczne posiadają oszczędnie zdobione elewacje. Większość stoi na dawnych gotyckich jeszcze piwnicach. Dwukondygnacyjne, usytuowane szczytowo domy z dachem ceramicznym znajdują się w środku miasta. Przy bardziej oddalonych uliczkach pojawia się zabudowa kalenicowa, a domy są parterowe z poddaszem mieszkalnym.

Świątynia wybudowana przez luteran w latach 1857-61. Na Warmii w roku 1834 ogólna liczba ewangelików wynosiła około 11 i pół tysiąca; w 1854 roku - ponad 13 tysięcy, zaś w 1875 roku - około 17 tysięcy. W 1885 roku na Warmii, pośród około 200 tysięcy katolików, mieszkało blisko 19 tysięcy ewangelików. 25 lipca 1830 roku został wydany akt założenia parafii ewangelickiej. Miejscem nabożeństw i modlitwy ewangelików była sala w ratuszu, a następnie sala w szkole. Od roku 1838 roku podjęto oficjalnie starania o budowę kościoła we Fromborku, zakończone sukcesem dopiero w 1854 roku po podróży króla Fryderyka Wilhelma IV po Prusach Wschodnich. Wówczas odwiedził miasto i miał osobiście wskazać plac u stóp wzgórza katedralnego, pod przyszły kościół jako "godne miejsce", obiecał również pomoc finansową. Prace budowlane ruszyły w 1856 roku. Uroczyste poświęcenie odbyło się 31 października 1862 roku.

Kościół został wybudowany w stylu neogotyckim, z cegły, ze smukłą wieżą, według wytycznych króla Fryderyka Wilhelma IV. W rzeczywistości autorem projektu był znany berliński architekt Friedrich August Stüler. Chociaż projekt kościoła powstał wcześniej, pod wpływem Karla Friedricha Schinkla, to w pełni odpowiadał zasadom tzw. regulatywu z Eisenach z 1861 roku, w którym przyjęto ogólne wytyczne dla budownictwa kościelnego w Prusach, zakładające nawiązanie do stylu romańskiego bądź gotyckiego, polecające budowle z nieotynkowanej cegły.

W styczniu 1945, w wyniku natarcia Armii Czerwonej, Prusy Wschodnie zostały odcięte od Niemiec. Ludność uciekała, próbowała dotrzeć do portów bałtyckich po zamarzniętych wodach Zalewu Wiślanego, który był bombardowany przez Armię Czerwoną. Świątynia stała się miejscem przetrzymywania miejscowej ludności przez wojska radzieckie.  Z pomocą uwięzionym szedł ksiądz profesor Władysław Świtalski, kanonik warmiński. W drodze został zatrzymany przez czerwonoarmistę, który zapytał o znaczenie koloratki. Wówczas ksiądz kanonik Świtalski powiedział, że jest to znak wiary w Jezusa i za to wyznanie został zastrzelony. Kilka dni jego ciało leżało w pobliskiej stodole – nie było zgody na pochówek. Ostatecznie oddane, zostało pogrzebane przy kanonii Świętego Stanisława. Po opuszczeniu przez Armię Czerwoną Fromborka ciało księdza Świtalskiego pochowano na Cmentarzu Kanonickim we Fromborku. Trwa proces beatyfikacyjny księdza kanonika Władysława Świtalskiego.

W roku 1973 świątynia została przekazana przez Wydział do Spraw Wyznań wspólnocie katolickiej we Fromborku. W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku kościół służył młodzieży oazowej Ruchu Światło-Życie uczestniczącej w rekolekcjach wakacyjnych. W 2014 roku kościół został uporządkowany, wymalowany i wyposażony w ławki i obrazy.

NIEISTNIEJĄCY POMNIK Z 1860 roku  

W czasie wznoszenia kościoła ewangelickiego, tuż za nim, od południa, na wzgórzu, przed kanonią pod patronatem Świętego Stanisława Kostki, stanął architektoniczny, zbudowany w kształcie wieży, neogotycki pomnik Mikołaja Kopernika. Zaprojektowany według pomysłu króla pruskiego Fryderyka Wilhelma IV, wzniesiony pod nadzorem inspektora budowlanego Augusta Bertrama. Został zdewastowany w lutym 1945 roku, a w kolejnych latach rozebrany. Zdobiące niegdyś pomnik brązowe płaskorzeźby (popiersie Mikołaja Kopernika z konwalią i krąg zodiakalny) przekazano fromborskiemu oddziałowi Polskiego Towarzystwa Miłośników Astronomii. W roku 1972 rozebrano pozostałości cokołu, a krąg zodiakalny umieszczono na południowej elewacji wieży wodnej. Płytę z popiersiem Kopernika przekazano do Muzeum Mikołaja Kopernika, gdzie do dziś jest eksponowana.

W czasie listopadowej wichury w roku 1982 krąg zodiakalny został z wieży zerwany. Przez długi czas leżał na dachu przybudowanego do wieży pawilonu handlowego, ale ostatecznie zaginął.

EPITAFIUM W KATEDRZE  

Na pierwszym filarze nawy głównej  po stronie północnej znajduje się epitafium Mikołaja Kopernika ufundowane przez kapitułę w 1735 roku. Wykonane zostało z czarnego marmuru w formie tablicy inskrypcyjnej w profilowanym obramieniu, jest częściowo złocone. W jego zwieńczeniu znajduje się malowany na blasze portret Kopernika otoczony laurowym wieńcem. 

 

Inskrypcja w tłumaczeniu na język polski brzmi: "Mikołajowi Kopernikowi z Torunia, niegdyś kanonikowi warmińskiemu tego kościoła katedralnego, najwybitniejszemu astronomowi, którego imię i sława wypełniły cały świat, ten pomnik na pamiątkę braterskiej miłości i uznania wznieśli prałaci, kanonicy i cała kapituła warmińska." 

Wcześniejsze epitafium Mikołaja Kopernika z katedry nie zachowało się. Prawdopodobnie umieszczone było w miejscu kaplicy Szembeka. Ufundował je biskup Marcin Kromer w 1580 roku.

POMNIK ZE SPIŻU Z 1973 ROKU   

W roku 1973 na miejscu barokowych ogrodów kanonika Żurawskiego utworzono miejsce na monumentalny pomnik Mikołaja Kopernika. Na granitowym cokole, otoczonym wokół specjalnie zaprojektowaną małą architekturą stanęło dzieło rzeźbiarza Mieczysława Weltera, zwycięzcy konkursu zorganizowanego na pomnik wielkiego astronoma w pięćsetną rocznicę jego urodzin. Artysta nadał Kopernikowi potężną sylwetkę. Twarz oddana jest realistycznie. Cechuje ją powaga i skupienie. Kwiat konwalii, trzymany w prawej ręce, nawiązuje do wcześniejszych przedstawień astronoma. Ciekawostką jest, że zmniejszona replika tego pomnika stanęła również w jednym z największych parków stolicy Meksyku.

NAGROBEK   

Na powtórny pochówek Mikołaja Kopernika w 2010 roku przygotowano nagrobek według projektu Adama Wagnera i Dariusza Bodziocha. Autorzy zaproponowali nagrobek z czarnego niczym kosmos kamienia z przedstawieniem Układu Słonecznego. Jedną z płyt posadzki zastąpiono szklaną płytą i podświetlono wnętrze grobu. Dzięki temu rozwiązaniu zwiedzający mogą obejrzeć trumnę, w której zostały złożone szczątki astronoma. Na płycie znajduje się inskrypcja: "Tu spoczywa Mikołaj Kopernik, astronom, twórca teorii heliocentrycznej, kanonik warmiński" oraz cytat z jego dzieła: "Chrystus jest sprawcą naszego zbawienia". 

ŁAWECZKA NA RYNKU  

W 2015 roku rzeźbiarz Dawid Wawrzyniak odlał z brązu siedzącą postać Mikołaja Kopernika. Posąg umieszczono na ławeczce na fromborskim rynku. Można przy Astronomie przysiąść, zrobić wspólne zdjęcie, a wieczorem podziwiać kolorowe strumienie znajdującej się tu fontanny.

POPIERSIE W KATEDRZE 

Pomnik ufundowany przez Warmińską Kapitułę Katedralną z okazji 500-lecia urodzin Mikołaja Kopernika to odlane z brązu popiersie astronoma przedstawionego z astrolabium umieszczone na postumencie z piaskowca. Autorem jest Hubert Maciejczyk z Olsztyna.  

POPIERSIE Z 1971 ROKU 

Popiersie przy Zespole Szkół we Fromborku było wykonane podczas Operacji 1001 Frombork w 1971 roku przez harcerzy pod kierunkiem druhny drużynowej Genowefy Nowak, nauczycielki z Liceum Sztuk Plastycznych w Wiśniczu. Zostało odsłonięte 22 lipca 1971.

"W pobliżu fromborskiej katedry, ponad słonecznym wzgórzem, opleciona stale zielonymi sosnami katedralnego lasku i owiewana czystymi, świeżymi podmuchami nadbałtyckiego powietrza, wznosi się potężna, podobna do zamku, budowla, której piękna architektoniczna forma sprawia imponujące wrażenie. Z jej górnych pięter, szczególnie z licznych balkonów i tarasów, przeznaczonych do leżakowania, rozciąga się zachwycający widok ponad pobliskimi niwami, nieco bardziej odległymi i wzgórzami oraz igrającymi w blasku słońca wodami Zalewu Wiślanego, aż po nadmorskie wydmy." „Domowy Kalendarz” z 1929 roku. 

Budowę katolickiego ośrodka dla niepełnosprawnych zainicjowano w 1924 roku podczas kongresu w Królewcu. Do projektu przyłączył się niemiecki związek Caritas. O lokalizację ośrodka na swoim terenie starało się aż siedem warmińskich miast. Lekarze specjaliści ostatecznie zaopiniowali Frombork, jako miejscowość o  najlepszym mikroklimacie.

O utworenie tego typu placówki zabiegał kanonik Andreas Hinzmann. W 1918 roku, w wystąpieniu w Pruskim Landtagu, przedstawił sytuację dzieci z urazami ortopedycznymi na terenie Prus i zachęcał posłów do podjęcia uchwały o budowie kliniki, w której leczono by te urazy. Jego apel został wysłuchany i 1 marca 1918 roku parlament pruski podjął pierwszą uchwałę w tej sprawie. 

Projekt architektoniczny obiektu opracowała firma „Moritz i Betten” z Kolonii specjalizująca się w tego typu obiektach. Obiekt wybudowano w kształcie litery „C”, w technologii tradycyjnej. Posiada szkielet żelbetowy. Skrzydło boczne wschodnie ma cztery kondygnacje użytkowe, w tym trzy kondygnacje nadziemne oraz jedną kondygnację podziemną. Skrzydło boczne zachodnie posiada sześć kondygnacji użytkowych, w tym trzy kondygnacje nadziemne, poddasze użytkowe oraz dwie kondygnacje podziemne.

Głównym wykonawcą była spółka Josefsgesellschaft. Budowę rozpoczęto na początku maja 1927 roku, a zakończono w sierpniu 1928 roku. Uroczystego poświęcenia obiektu dokonał 27 września 1928 roku Biskup Warmiński Augustyn Bludau, który także wspierał budowę finansowo zaciągając na ten cel wysoką pożyczkę.  Kanonik Hinzmann za inicjatywę budowy tej placówki otrzymał tytuł papieskiego prałata. Średni personel medyczny stanowiły głównie siostry zakonne, przeważnie z Zakonu Sióstr Katarzynek z Braniewa.

Z myślą o przyszłości młodych pacjentów, którzy wymagali długotrwałej opieki utworzono Zakład Szkoleniowy, w którym kontynuowali naukę i uczyli się zawodu. Głównym zwolennikiem takiego działania był kanonik Hinzmann. Dla uczniów, którzy nie mogli się poruszać organizowano zajęcia indywidualnie, a w dniu 10 listopada 1928 roku otwarto mały oddział przedszkolny. Młodzi uczniowie we współpracy z lekarzami projektowali i wytwarzali aparaty ortopedyczne dla poszczególnych podopiecznych stając się fachowcami w tej dziedzinie. Oprócz tego mogli zdobyć zawód: krawca, szewca, mechanika, sanitariusza, masażysty, elektryka, maszynisty lub stolarza. W trakcie działania szpitala zmieniono jego nazwę. Początkowo brzmiała: „Orthopädische Bein-Anstalt in Frauenburg”. Z uwagi na naukę zawodu i przysposabianie pacjentów do pracy zakład przyjął imię Mikołaja Kopernika i nazwany był „Kopernikus Haus" (Dom Kopernika) Orthopädische Heil und Lehranstalt, Frauenburg.

POWOJENNE DZIEJE

W okresie powojennym ziemie Prus Wschodnich włączono do Polski. Placówkę 17 grudnia 1946 roku przekazano ojcom salezjanom. W 1948 roku powstało tu Niższe Seminarium Duchowne. Od 1 września 1950 roku zmieniono nazwę instytucji na Niższe Seminarium Duchowne Diecezji Warmińskiej. W dniu 3 lipca 1952 budynek seminarium został zajęty przez milicję, UB i pracowników Wydziału do Spraw Wyznań. Tego dnia zlikwidowano niższe seminaria w całej Polsce. Podjęto decyzję o utworzeniu szpitala dla nerwowo i psychicznie chorych. Przeprowadzono wówczas remont budynku. W 1953 roku przyjęto pierwszych 30 pacjentów.

Cmentarz powstał  na początku XX w. (1908) z powodu braku miejsca na dalsze pochówki we fromborskiej katedrze. Założony został na planie prostokąta ze ściętym narożnikiem południowo-zachodnim. Na osi bramy wejściowej założono aleję lipową, na końcu której ustawiono rzeźbę “Ukrzyżowanie” wykonaną z piaskowca w 1911 roku. Jest to kopia dzieła Tilmana Riemenschneidera. Jej autorem jest Joseph Seitz. Druga aleja przebiega prostopadle. Aleje dzielą cmentarz na cztery części. Na cmentarzu znajdują się 24 nagrobki. Mają formę krzyży kamiennych, żelaznych i drewnianych. Krzyże żelazne (1913-1917) mają bogate ornamenty. Szczególną wartość artystyczną mają: nagrobek Kuniberta Krixa wykonany z granitu z plastyczną głową Chrystusa; Antoniusa Materna z piaskowca z kutym ornamentowym krzyżem z 1920 roku, czy nagrobek Franza Prhala z postumentem, rzeźbiony w piaskowcu i z ażurowym misternie wykonanym krzyżem żelaznym. Cmentarz jest otoczony parkanem. Od 2007 roku opiekę nad nim sprawują pacjenci  i pracownicy Szpitala we Fromborku.

Bibliografia: 1. S. Achremczyk, Warmia, Olsztyn 2011,

2. s. J. Bosko RM, ks. J. Wojtkowski, Katedra we Fromborku, Olsztyn 2010, 

3. B, Jussis, E. Kurowski, Sanatorium we Fromborku. Historia szpitala cz. I, «Braniewiak»10-16 maja 2013

4. T. Piaskowski, H. Szkop, Zabytki Fromborka, Frombork 2003,

5.http://www.frombork.pl/strona-230-HONOROWI_OBYWATELE_FROMBORKA_POPIERSIE_MIKOLAJA_KOPERNIKA_PO_RENOWACJI.html,

6. E. Starek, G. Kotłowski, Łacińskie inskrypcje w kościołach Warmii. Katedra we Fromborku, Pelplin 2017,

7. W. Wojnowska, Opracowania "Oszklenie witrażowe  okien", "Piece w nowym pałacu biskupim", 2019.